İnsan necə bir varlıqdır?

İnsan həm müstəqil , azad və muxtar olma və həm də ictimai olma ehtiyacları olan bir varlıqdır. Bir tərəfdən fərd olmağa çalışarkən digər yandan insanlarla birlikdə olmağı istəyir. Fərdi olma ilə ictimai olma arasında özünə xas bir tarazlıq qurmağa səy göstərir.
Fərqli yanaşma və görüşlər olsa da , ümumiyyətlə, insanın necə bir insan olduğu onun ən yaxın ətrafından başlayaraq içində olduğu cəmiyyət və çağa xüsusi şərtlər və insanın bunlarla qarşılıqlı əlaqəsini təyin edər. Ancaq fərd bu şərtlərin təsirinin xaricinə çıxa biləcək bir varlıqdır da ...
İnsan mənfi ekoloji şərtlərlə başa çıxa biləcək səyə və iradəyə sahib aktiv bir varlıq olaraq qiymətləndirilir. Ümumiyyətlə şərtlərin təsirində süründürülən passiv bir varlıq deyil. Fürsətlər verildiyində mənfi ətraf mühitə qarşı çıxa biləcək gücdədir.
Uyğun şərtlərdə yaşamaq fürsətləri verilsə özünü inkişaf etdirə bilən, öz qoyduğu məqsədlər uğruna özünü reallaşdırmağa çalışan bir varlıqdır.
Maslovun nəzəriyyəsinə görə insanların ən fundamental həyati ehtiyaclarından ən inkişaf etmiş fərdi böyümə və inkişaf ehtiyaclarına doğru sıraya görə beş təməl ehtiyacları vardır.
1 - Özünü reallaşdırma
2- Özünə hörmət , dəyər və güvən
3- Aid olma , ictimai tələblər və sevgi
4- Təhlükəsizlik , sığınma və qorunma ehtiyacı
5 -Fiziki varlığını davam etdirmə ehtiyacı İnsan 5-den 1-e bu ehtiyaclarını qarşılamağa yönələn bir varlıqdır. Ancaq bəzən bu tələbləri qarşılama sırası dəyişə bilər.
- İnsan zehini ( Idrak ) , aldığı məlumatı araşdırma , əlaqələndirmə , problem həll etmə , qiymətləndirmə , düşünmə , seçmə kimi müxtəlif şüurlu və məntiqli funksiyalar etmə xüsusiyyətinə sahib olduğu qədər fərqində olmadığı şüur xarici proseslərin də təsirində olar.
- İnsanın digər insanlarla əlaqəsində ictimai qavrayış mövzusu əhəmiyyət daşıyar. İnsan digər insanları və ictimai faktları qəbul edərkən öz keçmiş təcrübəsi , içində olduğu şərtlər və fərdi yönəlmələrinin təsiri altında qalaraq qiymətləndirmələr edər və yanılmalarda tapılar. (nümunə)
- İnsan doğumdan ölümə həyatı boyunca mənlik anlayışını meydana gətirməyə çalışar. İnsanın içində olduğu şərtlər nə qədər buna fürsət tanıyar xüsusiyyətdə isə mənlik anlayışı və fərdin özsaygısı da o cür inkişaf etmiş olar.
- İnsan həyat boyunca bir-birini izləyən dəyişik inkişaf dövrlərindən keçərək özünü ətrafı ilə qarlılıqlı təsir içində meydana gətirərkən hər dövrün özünə xas xüsusiyyətləri və problemləri vardır. Ancaq insan həyatında uşaqlıq və gənclik illərinin fərqli bir əhəmiyyəti vardır. Bu dövrlərdə yaşanan mənfi həyat təcrübələrinin təsiri daha çoxdur.
- Mənfi ətraf şərtləri altında yetişən fərd bundan nəsibini alar. Ancaq bu təsir dəyişməz bir qədər,qismət deyildir .
-Şəxsə təmin edilən ictimai dəstək nə qədər tez olsa müsbət təsiri də o qədər yüksək olar.

İnsan , qaydalar və cəmiyyət
Fərd cəmiyyətlə insan olur , cəmiyyətlə varlığını həyata keçirir. Amma insan özünü reallaşdırmanın əvəzini özünü məhdudlaşdıraraq ödəyir. Bir tərəfdə 'mən' , bir yanda ' o birilər ' , yəni cəmiyyət ...
- İnsan özünə qayda qoyan , normalar , meyarlar yaradan tək canlıdır. Qaydalar qoyar , digər insanlarla ortaq davranış formaları meydana gətirər , ortaq dəyərlər və simvollar yaradar. Onları adət , ənənə , əxlaq , din , hüquq təşkilatları olaraq nəsildən nəsilə köçürərək yaşamasını təmin edər.
- İnsan həyatının hər mərhələsində ictimai , dini , hüquqi qaydalara uyğun gəlmək üçün özünü məcbur edər. Çünki qaydalar çox zaman fərdi motivlər ilə ziddiyyət təşkil edər. Bu səbəblə bunları sıxlıqla pozmaqdadır. Cəmiyyət həyatı sanki mənlər ilə qaydaların bir qarşıdurma sahəsi və eyni zamanda könüllü və ya könülsüz bir uzlaşmasıdır .
- Hər ictimai qaydalara qarşı çıxış və onlardan ayrılış ya cəmiyyətin özbaşına reaksiyasıyla ( qınamaq , ayıblamaq , gülünc tapmaq , alçaltmaq , kənarlaşdırmaq ) və ya mütəşəkkil güclərin sanksiyası ilə ( qanunlar , qaydalar ) insanın qarşısına çıxar.
- İnsan qayda qoyduğu qanun etdiyi kimi , bunları pozar , dəyişdirər , inkişaf etdirər də . Qaydanı qoyan da insan , pozan da ... Cəmiyyətdə harmoniya və barışığı dəstəkləmək olduğundan , cəmiyyət dəyişib inkişaf etdikcə , yeni şərtlər və ehtiyac duyma ortaya çıxdıqca qaydalar qanunlar da dəyişib inkişaf etdirilər.
- Cəmiyyət dəyişmə və inkişaf halındadır. Elmi tərəqqi və texnoloji inkişaflar həyata şərtlərini dəyişdirməkdə , buna qarşılıq ənənə, adət , əxlaq , din , hüquq kimi təşkilatlar bu dəyişməyə daha yavaş uyğunlaşma təmin etməkdədir .
- İnsanlıq tarixi , yaxşı-pis , doğru-yanlış , mühakimə , cinayət anlayışının , davranış qəliblərinin , cəmiyyətin konkret həyata şərtləri tərəfindən təyin olunduğunu və dəyişə bilmə nümunələri sərgiləməkdədir. Məsələn, bəzi cəmiyyətlərdə oğurluq , uşaq öldürmə , adamyeyənlik kimi davranışlar tə'rifə dəyər sayılarkən , digərlərində cəzasını çəkməklə nəticələnir . Yenə bəzi primitiv cəmiyyətlərdə qız uşaqlarının öldürülməsi və yaşlıların, əlillərin diri-diri basdırılması ictimai baxımdan qəbul edilə bilər davranışlar olaraq görülər.
- Yaxşı-pis , doğru-yanlış davranış qəlibləri , dəyər mühakimələri , əxlaq anlayışı , cinayət anlayışı cəmiyyətdən cəmiyyətə dəyişməkdədir. Mütləq deyil nisbidir.Dövrümüzdə də cəmiyyətlər müxtəlif sivilizasiya səviyyələrində yaşamaqda , fərqli əxlaq anlayışları , fərqli ənənələr , hüquq sistemləri və dəyişik rəhbərlik formaları ilə varlıqlarını davam etdirməkdədirlər.
- Kohlberg'in Əxlaq , Nəsil İnkişafı qaydasına görə insanın yaşamında bir-birini izləyən üç əxlaq inkişaf dövrü vardır. Məktəbəqədər uşaqlar qaydaların ana ataları tərəfindən qoyulduğunu və dəyişməz olduğunu düşünürlər. Cinayətin böyüklüyünü qiymətləndirərkən günahkarın məqsədini diqqətə almazlar. İlk məktəb dövründə ictimai qaydalar öyrənilər və böyük əhəmiyyət daşıyar. Qanun və qaydalar anlayışı inkişaf edər. Yetkinlik və gənclik dövründə isə ictimai kontraktları və fərdi əxlaq anlayışı inkişaf edər. Cəmiyyət tərəfindən qəbul olunmuş insan hüquqları anlayışı inkişaf edər. Ancaq bu əxlaq anlayışı inkişafında fərdi və ictimai fərqlər vardır. Əxlaq anlayışı öyrənilmişdir.

Cinayət nədir?
Cinayət , insanın ictimai bir varlıq olması və fərdin cəmiyyətlə qarşıdurması səbəbiylə köhnədən bəri mövcud olan və gələcəkdə də davam edəcək bir faktdır.
İnsan , cəmiyyət içində yaşayaraq , özünü denetleyerek və məhdudlaşdıraraq cəmiyyətin bir üzvü olarkən bir tərəfdən mədəniyyətin , sivilizasiyaların inkişafına kömək olarkən digər tərəfdən cəmiyyət tərəfindən qəbul edilməyən davranışların da ortaya çıxmasına gətirib çıxarar.
Cinayət bir növ xəstəlikmidir? Hər cəmiyyətdə görülən ictimai qaydalara , qanunlara qarşı davranışlar əsrlər boyunca mütəfəkkirləri , idarəçiləri , hüquqçuları və elm adamlarını yaxından maraqlandırmışdır . Keçmiş tarixi zamanlarda günahı ruhun bir xəstəliyi olaraq düşünmüşlər. Orta çağlarda isə cinayət , şeytani bir davranış və pis ruhların təsiriylə ortaya çıxan bir hərəkət olaraq görülmüşdür. Bəzi köhnə mütəfəkkirlər günahı bir xəstəlik olaraq görərkən digərləri cinayət səbəblərini fərdin xaricində ictimai ətrafda , yoxsulluq , iqtisadi problemlər , dəyişmələr kimi ictimai şərtlərdə axtarmışlar.

Cinayətkarliq nədir?
Cinayətkarlıq tərifi bir-birindən çox fərqli faktları əhatə edir. Biletini ödəmədən qatara minən də , oğurluq edən və adam öldürən də günahkardır. Ayrıca günahkarlıq hüquqi ya da əxlaqi qaydaların pozulması olaraq da bilinir. Kiçik ya da böyük bir ictimai qrupun üzvləri tərəfindən yaxşı faydalı deyə qəbul edilmiş olan inancların , ənənə və adətlərin , təşkilatların söykəndikləri qaydalara zidd olaraq işlənmiş olan anti -ictimai bir davranış cinayətkarlıq kimi dəyərləndirilir. Bir davranış və ya hərəkət , müəyyən bir ölkənin və dövrün adət, ənənə, qayda və düşüncələriylə ziddiyyət halında olarsa cinayət sayılar.
Cinayət anlayışı , ceza hüququnda göstərildiyi kimi qanunun cəzalandırdığı hərəkət olaraq ələ alına bilməyəcək qədər mürəkkəb və çox istiqamətlidir. Cinayətkarlığa psixoloji , sosioloji , iqtisadi , və hüquqi istiqamətləri əhatə edəcək bir anlayışla baxmaq lazımdır.

Cinayətkar kimdir?
Cinayətkar uşaq və gənc yoxdur , cinayətə itələnilmiş uşaq və gənc vardır. Psixologiyada illər boyu aparılan araşdırmalar göstərmişdir ki, xüsusilə inkişaf dövrlərində insanın içində yaşadığı şərtlərin onun necə bir insan olacağını , şəxsiyyətinə böyük ölçüdə təsir edir. Bu səbəblə günahkar kimdir qiymətləndirməsini edərkən fərdin cinayətini yalnız onun fərdi bir vəziyyəti olaraq qiymətləndirmək, içində yetişdiyi mənfi ictimai şərtləri göz ardı etmək , bu günün elmi anlayışına görə qeyri-mümkündür. Bu səbəblə cinayətkarlığın qiymətləndirilməsində bu vəziyyəti hazırlayan mənfi ictimai ətrafın da nəzərə alınması lazımdır.

Cinayət işləməyin psixo-sosial səbəbləri
1 - Fərdin inkişafı , necə bir şəxsiyyət kimi yetişməsi ən çox uşaqlıq və gənclik illərində formalaşır. Ictimailəşmə müddəti kiçik yaşlardan başlayaraq yetkinliyə qədər davam edir. Daha sonra da yavaş-yavaş inkişafını davam etdirir. Beləcə insan cəmiyyətin bir üzvü olur. Bu dövrdə yaşanan mənfiliklər fərdin şəxsiyyət kimi formalaşmasına mənfi istiqamətdə təsir edir.
2- Bu inkişaf müddəti içində uşaq ana ata ilə yola getmək , ona bənzəmək , onu nümunə götürmək istər. Sevilməyən nümunələr rədd edilir. Beləcə fərd şəxsiyyət xüsusiyyətlərini meydana gətirər.
3- Yetkinlik və gənclik dövrünün insan həyatında əhəmiyyətli bir yeri vardır. Gənc fiziki və cinsi baxımdan böyük dəyişikliklər yaşar , zehni olaraq da bunların fərqinə varmağa başlayır. Sürətli bir zehni inkişaf da yaşıyar. Ancaq hələ kafi təchizatlara sahib deyil . Əgər gənc , təzyiq altında və sərbəst şəkildə böyüməyi dəstəkləməyən bir mühitdə yetişmişsə , ailə və böyüklər yerinə digər qrupların təsirinə heç sorğulamadan asanlıqla qoşula bilər. Beləcə öz şəxsiyyətini isbat etməyə çalışar.
4- Ictimai təsir və uyma davranışı , Cinayət və cinayətkarlıq əhəmiyyətli rol oynaya biləcəyi düşünülən bir ictimai psixoloji faktdır. Elmi araşdırmalar insanların müxtəlif mühitlərdə qrupun təsirinə və nüfuza qarşı duramadıqlarını , öz fikirlərini qrupun təsiri istiqamətində dəyişdirdiklərini göstərmişdir. Bu vəziyyət fərdin bireyleşme dərəcəsinə və müxtəlif ortamlardakı faktorlara görə fərqliliklər göstərməkdədir.
5 - Yenə edilən bəzi araşdırmalara görə insanın ətrafından təcrid edilməsi və fərqli məlumat və görüşlər yüklənməsi yolu ilə bütün fikirləri dəyişdirilə bilər. Ancaq belə bir vəziyyətdən təsirlənmənin fərdi fərqlilikləri vardır. Gənclərin və müstəqil şəxsiyyət kimi özünü göstərə bilməyən və təhsil səviyyəsi aşağı kəslər daha çox təsirlənir. (beyin yuma)
6- Ailə Mühiti , fərdin inkişafına təsir edən ən yaxın və ən təsirli inkişaf mühitidir. İctimai doğru və səhvlər , adət və ənənələr əvvəlcə ailə vasitəçiliyi ilə fərd tərəfindən öyrənilir.
7- Bu sahədə edilən elmi araşdırmaların nəticələrinə görə iki əsas xüsusiyyət fərdin müsbət inkişafını təmin olunmasında vacibfaktordur.Bunlar sevgi və yoxlama xüsusiyyətləridir. Uşağa sevgisini ifadə edən və yaşa xüsusi bir şəkildə getdikcə sərbəstləşdirən bir rəhbərlik təmin edən ana ata davranışı ilə böyüyən fərdlərin bir çox araşdırmada ən çox inkişaf xüsusiyyəti baxımından daha müsbət bir mövqedə olduqları görülməkdədir.
8- Həddindən artıq intizamlı , sevgisiz və soyuq ailə mühitlərində böyüyən uşaqlarda isə müxtəlif psixoloji problemlər çox daha yüksək səviyyədə tapılmışdır. Xüsusilə cinayətkar uşaq və gənclərin ailələri araşdırıldığında soyuq , əlaqəsiz və maraqsız ailə mühitləri tapılmışdır. Ailə mühiti baxımından uşağı cinayətə itələyən həddindən artıq intizam qədər diqqətsiz, soyuq, məsafəli davranışların da əhəmiyyətli olduğu bilinməkdədir.
9 -Uşağın inkişafında son dərəcə müsbət rol oynayan demokratik , yoxlamalı isti ailə mühitinin bəzi xüsusiyyətləri belə sıralaya bilərik.. Uşağa təzyiq və zor  tətbiq edilməməlidir , qaydalar onunla müzakirə edilməlidir , qaydalar və səbəbləri açıqlanaraq ona başa düşəcəyi şəkildə çatdırılmalıdır . Uşağın ailə qərarlarında yaşına uyğun bir şəkildə iştirak etməsi təmin edilməli , ona seçki azadlığı tanınmalı , uşağın fikirləri, istəkləri nəzərə alınmalı , isti , sevgi verən davranışlar göstərilməli , ondan məsul yetkin davranışlar tələb olunmalı, mədəni və ortaq fəaliyyətlərdə iştirakı təmin ediməli , dəyər vermə və əhəmiyyət vermə , ünsiyyət qurma , olduğu kimi qəbul etməyə çalışmalı, uşağın müstəqilliyinin  inkişafı dəstəklənməli , təhsil standartları qoyulmalı və onlara yönəlməsi dəstəklənməlidir.. Bu cür ailə mühitlərində yetişən uşaqların özünə etibarlı , öz özünü nəzarət , enerjili , şən , problemlərlə baş edə bilən , yoldaşlarıyla və yaşlılarla  yaxşı əlaqələrdə olan , məqsədli , müvəffəqiyyət yönümlü , müstəqil və avtonom xüsusiyyətlər göstərdiyi görülmüşdür. Ayrıca bu cür mühitlərdə yetişən fərdlərdə cinayətə rast gəlinmir.
10- Ailənin təhsil səviyyəsi , gəlir səviyyəsi kimi faktorlar də cinayətkarlıqla  bağlıdır.
11 - İnsanın təcavüzkarlıq xüsusiyyətini inkişaf etdirərək yetişməsi də cinayət və cinayətkarlıq davranışı ilə bağlılığı var. Fərdin inkişafına maneə törədən , məqsədlərini və onu məhdudlaşdıran , cəzalar ilə məhdudlaşdıran mənfi mühitlər təcavüzkarlıq şəxsiyyət xüsusiyyətinin inkişafına zəmin yaradar. Ayrıca ailə mühitində təcavüzkarca davranan valideyn nümunələri bunu daha da qüvvətləndirər.
12 - Fərd olma və fərdiləşmə ilk inkişaf illərində sıx olaraq yaşana biləcək bir inkişaf müddətidir. İnsanın avtonom bir fərd olmasını dəstəkləyən mühitlərdə cinayətə meyl azalır. Valideynlərin uşaqlarında itaət etmə və söz dinləmə davranışı yerinə , müstəqilliyi dəstəkləmələri onların avtomatik olaraq və sorğulamadan digərlərinin davranışına qatılan həddindən artıq uyma davranışı göstərmələrinə maneə törədəcək. Xüsusilə gənclik dövründə gənclər ailədən və cəmiyyətdən  ayrılıb müstəqil olma, məntiq icra etmə , cəmiyyəti və yeniyetməni tənqid xüsusiyyətləri göstərərlər.
13- Ailənin yanında məktəb mühiti də fərdin inkişafında və günahkarlıq davranışında əhəmiyyətli rol oynayar. Bənzər şəkildə məktəb mühitinin da mehriban , cəza və təzyiq tətbiq etməyən, fərd olmağı inkişaf etdirən bir mühit yaratmasıcinayətkarlığı azaldıcı rol oynayacaq .
14- Fərdin cinayətə yönəlməsində cəmiyyətin sosial iqtisadi şərtləri , sürətli ictimai dəyişmələr və köçlər də əhəmiyyətlidir. Araşdırmalar sürətli ictimai dəyişmələrdə , döyüşlərdə , iqtisadi böhranlardan və cəmiyyətlərin qarmaqarışıqlaşması ilə cinayət nisbətlərində artımlar görülmüşdür.

Nəticə və qiymətləndirmə
Cinayət və cinayətkarlıq doğuşdan bir şəxsiyyət xüsusiyyəti deyil . Cinayətkar, böyük ölçüdə mənfi inkişaf şəraitində yetişmiş , insan olaraq layiq olduğu dəyər və diqqəti almamış bir adamdır. Cinayət işləyənlərin məsuliyyəti böyük ölçüdə ekoloji və ictimai şərtlərdən asılıdır . Bu səbəblə cinayətkarları özündən və cəmiyyətdən kənarlaşdırmaq , onlara düşməncə duyğular bəsləmək və onlardan nifrət etmək yerinə onları anlamaq , onları gələcəkdə cəmiyyətə qazandırma yolu ilə cinayətlərin azaldılmasında iştirak etmək ictimai təşkilatların məsuliyyəti və vəzifəsi olmalıdır.

Psixoloq Bağırova Lalə